نویسنده: بوگوسلاو «باب» مارِک (Boguslaw (“Bob”) Marek)

مترجم: مریم موسوی

منبع نسخه ی انگلیسی: future reflections

منبع نسخه ی ترجمه شده: محله ی نابینایان

یادداشت سردبیر:

بوگوسلاو («باب») مارِک، (Boguslaw (“Bob”) Marek), استاد بازنشستۀ زبان انگلیسی، مدیر مرکز کال کَن (KUL KAN), مؤسسه ای مخصوص دانش آموزان با نیازهای ویژه، واقع در دانشگاه کاتولیکِ جان پُلِ دوم (John Paul II Catholic University) در شهر لوبلین (Lublin), لهستان (Poland) می باشد. او مؤسسۀ انگشتان گرسنه (Hungry Fingers), سازمان کوچکی که توسعه دهنده منابع مورد نیاز کودکان دچار آسیب بیناییست را بنیان گذاشت. در طول بیست سال گذشته، تمرکز او بر تدریس زبان انگلیسی و معرفی تصاویرِ گرافیکیِ لمسی به فراگیرانِ نابینای مطلق معطوف بوده است. آقای مارِک کارگاه هایی را در اروپا، ایالات متحده، امارات متحدۀ عربی، استرالیا، هندوستان، نپال، ساموئا، سنگاپور، پالائو و ژاپن برگزار کرده است. در سال 2002، علیاحضرت ملکه الیزابت دوم نشان امپراتوری بریتانیا را به ایشان اعطا کرد.

امروزه آموزگاران زیادی پیدا نمی شوند که دربارۀ اهمیتِ تصاویر گرافیکی لمسی برای کودکان و بزرگ سالانِ نابینا تردید داشته باشند. با این حال، دو نگرش و رویکردِ متناقض در این حوزه وجود دارد. از یک سو، اغلب گمان می کنند شخص نابینایی که از بینایی هیچ خاطره ای ندارد یا خاطرات اندکی دارد، نمی تواند طرح ها و نمودارهای ترسیم شده با خطوط برجسته را درک کند. از سوی دیگر، گاهی نسخه های لمسیِ تصاویر بسیار پیچیده ای همچون طرح ها، عکس ها و نقاشی ها را در اختیار اشخاص نابینا می گذارند، چون گمان می کنند این اشخاص می توانند چنین تصاویری را، صرفاً از طریق کاوش با سر انگشتان حساسشان، به گونه ای مؤثر تفسیر کنند. در رویکرد نخست از این دوگانه، استفاده از تصاویر گرافیکی لمسی به نقشه ها و طرح های به شدت ساده شده از اَشکال هندسی پایه محدود می شود. رویکرد دوم که در آن تصاویر گرافیکی بسیار پیچیده را با اندک توضیحی ارائه می دهند، شاید اشخاص نابینایی را که مهیای چنین مواجهه ای نیستند از کاوش تصاویر برجسته مأیوس کند.

قواعد بینایی

طرح ها و سایر تصاویر گرافیکی طیفی از «قواعد بینایی» را به کار می گیرند که باید برای فراگیران نابینا توضیح داده شوند. تنها با دانستن این قواعد است که می توان انتظار داشت فراگیران نابینا ترکیبات دوبعدیِ خطوط و بافت هایی را که نمایندۀ اشیای سه بعدی و روابطِ فضایی میان آن هاست، درک کنند. به دلیل نابسندگی توضیحات و آموزش، تصاویر گرافیکی همچنان یکی از دشوارترین حوزه ها در آموزش دانش آموزان نابیناست. حتی هنگام وجود نمودارهای برجستۀ با کیفیتی که به صورت حرفه ای طراحی شده اند، این دشواری همچنان به قوت خود باقی است.

فرد بزرگ سالی که نابینای مادرزاد بود، در بحثی راجع به تصاویر گرافیکی لمسی اظهارنظر غم انگیزی کرد که مشکل را به طور خلاصه بیان می کند. این خانم چنین نوشت: «به خاطر دارم که به من می گفتند قرار است تعدادی خط نمایانگرِ جعبه ای سه بعدی باشد. ولی من آن را درک نمی کردم، چون برای این امر تلاش نمی کردم. پس تلاش کردم و تلاش کردم تا تبدیل هایی پیدا کنم که مرا از شیء واقعی به آن چیزِ مسطح برساند. تعدادی از ساده ترین اشیا را حفظ کرده ام ولی حفظ کردن آن ها به مفهوم درک کردنشان نیست.

این نقل قول به موقعیتی اشاره دارد که در دوران مدرسۀ نویسنده اتفاق افتاد؛ ولی این مشکل همچنان برای او پابرجاست. او چنین نوشت: «آیا راهنمای مقدماتیِ درک طرح های سه بعدی برای نابینایان وجود دارد؟ جدی می گویم.»

در این مقاله، «کتاب اصول و مبانی تصاویر گرافیکی لمسی» (Tactile Graphics Primer) را که در لهستان (Poland) تدوین شد، معرفی می کنم. امیدوارم راهکارهای ارائه شده والدین و معلمان را بر آن دارد تا کودکان دچار آسیب بینایی را درگیر فعالیت های آموزشی و  اوقات فراغتی کنند که تصاویر گرافیکی لمسی را شامل می شوند.

اصول و مبانی تصاویر گرافیکی لمسی انگشتان گرسنه

«اصول و مبانی تصاویر گرافیکی لمسی انگشتان گرسنه» که از چندین مجموعه اثر و منبع لمسی تشکیل شده است، در قالب دورۀ آموزشی گام به گامی ارائه گردید و طی سال های متمادی در لهستان آزمایش شد. این فرایند در افزایش اعتماد به نفس کودکان نابینا در زمینۀ درک طرح ها و نمودارهای لمسی تأثیر بسیار زیادی داشت. به عنوان آزمون نهایی، این اصول مقدماتی را بر روی گروهی از کودکان و نوجوانان نابینای مطلق در نپال (Nepal) آزمایش کردند. این کودکان و نوجوانان پیش تر هرگز فرصت کاوش یا ترسیم طرح های لمسی را به دست نیاورده بودند.

معرفی تمام اجزای این دوره در این مقالۀ کوتاه نمی گنجد. بنابراین، خود را تنها به بیان نکته های اساسی محدود می کنم. دربارۀ نخستین گام ها در تدریس تصاویر گرافیکی لمسی سخن خواهم گفت: — اشکال هندسی، طراحی اشیای سه بعدی، کشیدن طرح افراد و آشناکردن نابینایان با مفهومِ نقشه.

نخست موارد مهم

درک ارتباط بین اشیای واقعی و طرح های نمایندۀ آن ها یکی از بزرگ ترین مشکلات پیش روی دانش آموزان نابینا در هنگام یادگیریِ «خواندنِ» طرح ها و نمودارهای لمسی است. پیش از درک این ارتباط، دانش آموز باید از طریق تکالیفِ ساده ترِ مقدماتی اعتماد به نفسش را بالا ببرد. خطوط صاف، منحنی و زیگزاگِ ایجادشده روی کاغذ یا یک ورق پلاستیک نازک با استفاده از قلم نخستین گام ها در تشکیل دایرۀ واژگان لمسی است. این دایرۀ واژگان برای درک مفاهیم جدید و طرح های پیچیده تر لازم است.

اگر این فرصت را به کودکان نابینا بدهیم، بیشترشان با اشتیاق به طراحی روی خواهند آورد و اغلب نتایج کارشان هم به طرز شگفت آوری خوب است. این کودکان که کار خود را با خط خطی های بی معنی شروع می کنند، خیلی زود درمی یابند خطوط لمسی ای که ایجاد می کنند می تواند نمایندۀ باران، چمن یا پرچین باشد. یکی از بچه ها گفت خطوط مارپیچش که در تمام جهت ها امتداد داشت، بعدازظهری در مرکز خرید را نمایش می دهد.

مسئولیت آموزش لمسی نباید منحصراً به مدارس سپرده شود. کودکان نابینا باید بیشترین فرصت ممکن را برای کاوش و ترسیم طرح های لمسی در خانه در اختیار داشته باشند. طراحی می تواند توانایی تحرک و جهت یابی و مهارت های زندگی روزمره را بهبود بخشد و نیز فعالیتی برای اوقات فراغت کل خانواده باشد.

وقتی کودکی دستش را روی چارچوب در به طرف بالا و سپس در امتداد آستانۀ در می لغزاند، شاید به راحتی مفهوم «عمودی» و «افقی» را درک کند. با این حال، چه بسا همچنان در درک این مفاهیم در طرح های لمسی دچار مشکل باشد. اگر خطوط برجستۀ عمودی و افقی را روی یک ورق کاغذ بکشیم و به دیوار بچسبانیم، کودک در درک آن ها هیچ مشکلی نخواهد داشت. وقتی طرح روی میز قرار می گیرد، خط عمودی آن خطی است که از کودک «دور می شود»، در حالی که خط موازی با بدن او خط افقی است.

این قبیل تمرین های مقدماتی شیوه ای مؤثر برای آشناکردن کودک با دیگر مفاهیم، مانند «مورب» و «موازی» است. این تمرینات کمک می کند کودک دریابد که سه خط می تواند مثلث بسازد یا اینکه مربع را می توان به اشکال هندسی دیگر — مانند مثلث، مستطیل یا مربع های کوچک تر — تقسیم کرد یا با استفاده از آن ها تشکیل داد. مجموعۀ «اَشکال آگاهکننده» (Shape Detective) ارائه دهندۀ فعالیت هایی است که طرح های لمسیِ خطوط و شکل ها را در بر می گیرد. در کنار این مجموعه، «نظم دهندۀ فضا»، (Space Organizer), یک عدد قاب چوبی و تعدادی شکل هندسی چوبی آهن ربایی نیز عرضه می شود. این اسباب و لوازمْ معرفی تصاویر گرافیکی لمسی به فراگیران نابینا را به عملی سرگرم کننده و خالی از استرس تبدیل می کنند.

همین منبع ساده، در کنار مجموعه ای از پدهای پلاستیکی و سیلیکونیِ ضدلغزش و قابل برجسته کاری، برای دانشجویان نابینای شهر پوکارا (Pokhara), در نپال و نیز گروهی از کودکان نابینا در هوملا، (Humla), روستایی دور افتاده در شمال غربی این کشور، تأثیر شگرفی بر جای گذاشت. این منابع موضوعاتی را در دسترس دانش آموزان و دانشجویان قرار داد که یا در حد بسیار کمی در اختیارشان بود یا اصلاً در آموزش آن ها وجود نداشت. اظهارنظرهای زیر از زبان دانش آموزان و دانشجویان نپالی شاید بهترین توصیف از نخستین مواجهۀ آن ها با تصاویر گرافیکی لمسی باشد: «تنها چیزی که در مدرسه راجع به هندسه یادم دادند این بود که هندسه شاخه ای از ریاضیات است.». «واژۀ طراحی پیش تر به گوشم خورده است، ولی تازه الآن [واقعاً] می فهمم چه معنایی دارد.»

از اشیا تا طرحِ اشیا

درک اینکه خطوط و اشکال می توانند نمایندۀ چیزها باشند پیش نیازی ضروری برای درک طرح هاست. طرح یعنی بازنمودِ دوبعدیِ اشیای سه بعدی. یک فرد بینا احتمالاً در بازشناسی طرح میزی که به وسیلۀ یک خط افقی که دو خط عمودی از آن تا گوشۀ پایینیِ صفحه امتداد دارد نشان داده شده است، هیچ مشکلی نخواهد داشت. با این حال، این طرح برای یک کودک نابینا هیچ معنایی به جز سه خطِ خشک وخالی نداشت. وقتی از این کودک خواستند طرح میزی را بکشد، یک مستطیل (نمایانگر سطحِ روییِ میز) و چهار پایه کشید، که با خطوط کوتاهی که از گوشه های میز بیرون زده بودند نشان داده می شدند. این بازنمودی بی نقص از شیوه ای بود که وی میزی واقعی را با آن کاوش می کرد.

برای کمک به توضیح مفهوم نمایش تصویر، ما «ترانسفوگرافی» انگشتان گرسنه (Hungry Fingers “Transfograph”) را طراحی کردیم. این محصول متشکل از منبع ساده ای بود که مجموع چند شیء را به طرحهایی ساده تبدیل می کرد. شش مدل چوبی از اثاثیۀ مختلف خانه داخل شیارهای ایجاد شده روی درپوش های قابل جابه جاییِ جعبه ها جای می گیرند. به این ترتیب، فقط نمای روبرو یا کناریِ میز، صندلی، تختخواب، میز تحریر، یخچال یا قفسۀ کشودار معلوم می شود. ترانسفوگرافی کمک می کند کودک متوجه شود چرا می توان میزی را تنها با سه خط کشید، یکی برای نمایش لبۀ سطح روییِ میز و دو خط هم برای نمایش پایه های جلویی. کودک متوجه می شود چرا دو پایۀ دیگرِ میز از دید پنهان است و لازم نیست کشیده شود.

کاربران در چندین کشور بر سودمند بودنِ ترانسفوگراف به عنوان ابزاری برای توضیح دادن ارتباط بین اشیا و طرح های کشیده شده از آن ها مهر تأیید زدند. تأثیرگذاریِ این ابزار برای فراگیران نابینای مطلقِ اهل نپال که برای نخستین بار در عمرشان با تصاویر گرافیکی لمسی آشنا می شدند، فوق العاده نویدبخش است. بعد از فقط یک جلسه، تمام دانش آموزان توانستند طرح یک میز و یک صندلی، یعنی دو مدل مبلمان به کار رفته در طول آموزش را بکشند. همچنین، این دانش آموزان با کشیدن طرح هایی از تختخواب «که در آموزش به کار نرفته بود» و صندلی ای که از پشت دیده می شد، نشان دادند مفهومِ نمای خارجی را درک می کنند. پس از یک جلسه آموزش با مدل های باقی مانده، همۀ دانش آموزان موفق به کشیدن طرح اشیای دل خواهشان شدند. یکی از این طرح ها را مربی در ابتدا تشخیص نداد: مستطیلی که در هر گوشۀ آن مربع کوچکی قرار داشت. معلوم شد این طرحِ میزی است که از زیر به آن نگاه می کنیم!

ترسیم افراد

«من فقط قادر به ترسیم و شناسایی طرح شخصی هستم که ایستاده است، نه شخصی که در حال انجام کاری است.». این سخنان کودک نابینای مادرزاد اهل لهستان ایدۀ افزودن «آدمک انعطاف پذیر» (Fleximan) به مجموعه منابع به کار رفته در کنار کتاب اصول و مبانی تصاویر گرافیکی لمسی را در ذهن ما شکل داد. این شمایل چوبی مسطح را می توان روی تخته ای آهن ربایی قرار داد و شخصی را در حال ایستادن، دویدن، زانوزدن یا تعظیم کردن نمایش داد. آدمک انعطاف پذیر ابزار تأثیرگذاری است که به دانش آموزان نابینا کمک می کند طرح کشیده شده از شخصی را که مشغول انجام این کارهاست، درک کنند. آدمک انعطاف پذیر همچنین در افزایش آگاهی فراگیران نابینا از بدن خودشان نیز مفید بوده است.

پسری نپالی می توانست بی هیچ مشکلی ژست به نسبت پیچیده ای را که آدمک انعطاف پذیر به خود گرفته بود، تقلید کند. عکس های بعدی مؤید پیشرفت تحسین برانگیز این پسر در طراحی بدن انسان پیش و پس از جلسۀ آموزش به کمک آدمک انعطاف پذیر است. او از کشیدن دایره ای کوچک (به عنوان سر) و چند خط که دور این دایره پخش شده بود (یعنی دست ها و پاها و موها)، به جایی رسید که به راحتی می شد تشخیص داد مردی را طراحی کرده است.

هنگام کار با بچه های کوچک تر، پیش از جلسات کاربرد آدمک انعطاف پذیر از کتابی مخصوص فعالیت لمسی استفاده می کردیم که در آن طرحِ یک خرس عروسکی مرحله به مرحله ارائه می شد. پازل چوبی آهن ربایی به کودک این فرصت را می دهد تا تکه ها را به شکل تصویرِ مسطحِ خرس عروسکی کنار هم قرار دهد. این تصویرِ پازلی در حکم مرحلۀ میانجی بین خرس عروسکی واقعی و طرح خرس عروسکی است. مشاهدۀ شور و شعفِ کودکان نپالی در حال کشیدن طرح خرس های عروسکی و افراد در انواع و اقسام موقعیت ها مایۀ دل گرمی بود.

مهیاشدن برای نقشه ها

درک اینکه روابط فضایی میان اشیا را می توان به صورت گرافیکی نمایش داد، گامی ضروری برای درک مفهوم نقشه است. بدون درک این نکته، مرزها، رودخانه ها و شهرها خطوط و نقطه های صِرف خواهند بود که با جهت های اصلی یا بخش های دنیا هیچ ارتباطی ندارند.

رویکردی که تأثیر فوق العادۀ آن در آشناکردن کودکان نابینا با نقشه ها به اثبات رسیده در مدرسۀ استثنایی لاسکی (Laski) لهستان ابداع شد. این رویکرد کار خود را با افزایش اعتماد به نفس کودک در درک روابط فضایی میان اشیا در درون فضایی به راحتی قابل مدیریت، مانند زیربشقابی، شروع می کند. بشقاب، فنجان، قاشق، چنگال و کاردی را به کودک نشان می دهند. سپس، او را با طرح های لمسیِ این اشیا در آرایش های گوناگون آشنا می کنند. این ساز و کار فرصت بی بدیلی را برای معرفی طیف گسترده ای از مفاهیم فضایی فراهم می آورد و این امکان را به کودک می دهد که نخستین «نقشه های» خود را ترسیم کند.

در ادامه، کودک از طراحی وسایل صبحانه که برای یک نفر آماده شده به مرحلۀ تولید بازنمودهای لمسیِ میزی می رسد که مهیای شامِ دو نفر، سه نفر یا افراد بیشتری است. این طرح ها کودک را آمادۀ مواجهه با نقشۀ کفِ اتاق ها و ساختمان ها می کند، نقطه ای که می تواند از آنجا بدون رنج و استرس به سراغ نقشه های نواحی بزرگ تر برود — محوطۀ اطراف مدرسه یا خانۀ کودک و نقشه های شهرها، کشورها و دنیا. جلدهای یک و دویِ کتاب «مهیاشدن برای نقشه ها» دو اثرِ لمسیِ منتشرشده ای است که مجموعه منابع موجود در کتاب اصول و مبانی تصاویر گرافیکی لمسی را که پیش تر در این مقاله به آن ها اشاره کردیم، تکمیل می کند.

ارزش تصاویر گرافیکی لمسی

در اینجا زمان یا فضای کافی در اختیار نداریم تا فواید افزایش اعتماد به نفس فراگیران نابینا در درک طرح ها و نمودارهای لمسی را به طور کامل برشمریم. مایلم تنها به چند نکتۀ مهم در این خصوص اشاره کنم.

تصاویر گرافیکی لمسی کمک می کند کودکان مفاهیمی را درک کنند که بازنمایی یا توضیح دادنشان در قالب کلمات دشوار است. این تصاویر کمک می کند کودک اشیایی را تجسم کند که از بس بزرگ یا کوچک اند، نمی توان با دست کاوششان کرد. همچنین، وقتی مدل های اشیا در دسترس نباشد، تصاویر لمسی گرافیکی اطلاعاتی را دربارۀ آن ها ارائه می دهد.

داشتن اعتماد به نفس در درک نقشۀ سطوح و نقشۀ خیابان ها برای استقلال فرد نابینا ضروری است.

موفقیت در درک نمودارهای لمسی انگیزۀ دانش آموز را برای کاوش تصاویر گرافیکیِ پیچیده ترِ به کار رفته در تمام مباحثِ درسیِ مدرسه افزایش می دهند.

داشتن اعتمادبه نفس در درک تصاویر گرافیکی لمسی یکی از پیش نیازهای ایجاد علاقه و دسترسی به آثار هنری برای افراد نابیناست. این آثار ممکن است شامل نسخه هایی از نقاشی هایی باشد که مدت مدیدی دسترس ناپذیر مانده اند.

آخرین مورد، از حیث ترتیب ولی نه از حیث اهمیت، این است که داشتن اعتماد به نفس در درک تصاویر گرافیکی لمسی به افراد نابینا فرصتی می دهد تا خلاقیتشان را به بوتۀ آزمایش ببرند و توانایی بالقوۀ خود را در جایگاه هنرمند کشف کنند.

برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص اصول و مبانی تصاویر گرافیکی لمسی انگشتان گرسنه، لطفاً به این وب سایت مراجعه کنید.