نویسنده: زهرا همت

منبع: سی و چهارمین شماره ی ماهنامه ی نسل مانا

دانلود نسخه ی صوتی نوشته

چند سالی می شود که آموزش کودکان با آسیب بینایی در کنار همسالان فاقد آسیب بینایی شان در مدارس دولتی و غیر انتفاعی پذیرا سر و صدای زیادی به پا کرده و مانند بسیاری کشور های دیگر، آموزش فراگیر در میان والدین کودکان با آسیب بینایی و متخصصان آموزش این گروه از کودکان در کشور ما نیز طرفدارانی یافته است. به ویژه، پدر ها و مادر های این گروه از کودکان در بیشتر موارد ترجیح می دهند که فرزندان شان در نزدیک ترین مدرسه به خانه و در کنار همسالان فاقد آسیب بینایی شان آموزش ببینند. برخی از این والدین در پذیرش آسیب بینایی فرزندشان ناتوان هستند و برخی نیز این گونه استدلال می کنند که حضور فرزندان شان در مدارس معمولی در کنار همسالان شان، حق حضور در جامعه را به این کودکان می بخشد چرا که ایشان معتقدند که آموزش کودکان با آسیب بینایی در مدارس استثنایی، جدا افتادن ایشان از جمعیت عموم کودکان را موجب می شود. در کنار این گروه، والدین دیگری نیز هستند که ترجیح می دهند فرزندانشان را در مدارس استثنایی ثبت نام کنند و دلیل آن را نیز لزوم یادگیری مهارت های خاصی می دانند که ممکن است جای دیگری این آموزش ها را برای فرزند ایشان فراهم نکند.

در حال حاضر در کشور ما در میان متخصصان نیز این دو دیدگاه متفاوت وجود دارد. گروهی معتقدند که بهتر است کودکان با آسیب بینایی در مدارس ویژه این افراد آموزش ببینند و گروه دیگری بر این باورند که خوب است این کودکان در کنار سایر همسالان در مدارس پذیرا آموزش ببیند و از این راه به فرهنگ سازی و پذیرش اجتماعی کودکان با آسیب بینایی نیز کمکی شود. طرفداران این دو دیدگاه، هر کدام استدلال هایی در حمایت از دیدگاه خود دارند که در اینجا قصد پرداختن به آن را نداریم اما با توجه به گذشت یک ماه از سال تحصیلی جاری و رونق روز افزون آموزش فراگیر، به مواردی که آموزگاران ویژه باید در نظر داشته باشند می پردازیم.

مانند بسیاری موارد دیگر، متاسفانه عدم آموزش  صحیح معلمان در شروع فعالیت آموزشی و عدم تعریف شرح وظایف از نواقص کار آموزش و پرورش است. معلمان در شروع فعالیت خود، نه در دانشگاه و نه پس از استخدام، آموزش صحیحی دریافت نمی کنند و آموزش و پرورش استثنایی به برگزاری همایش های یکی دو روزه که بیشتر از آموزش، رنگ خبری و نمایشی دارد بسنده می کند و در میان تمام کاستی های کار آموزش و پرورش استثنایی این یکی از مهم ترین و پر رنگ ترین هاست که چشم و قلب و مغزمان را پر از درد می کند. بیایید این قصه پر غصه را  بیش از این پی نگیریم و به طور خلاصه به کار هایی که معلم ویژه باید در قبال دانش آموز با آسیب بینایی انجام دهد بپردازیم.

در ابتدا بد نیست بدانیم که به برنامه آموزش کودکان دارای معلولیت در مدارس معمولی «آموزش فراگیر» و به معلمی که در این برنامه کار می کند «معلم ویژه» گفته می شود. البته در ایران، نام های دیگری مانند: «آموزش تلفیقی»، «معلم رابط» و «معلم تلفیقی» نیز رایج است که همگی به مفهوم مشترکی اشاره دارند. در حال حاضر، مطابق مقررات آموزش و پرورش استثنایی، برای هر دانش آموز حاضر در نظام آموزش فراگیر، به میزان دو ساعت در هفته، معلم ویژه در نظر گرفته می شود. از سوی دیگر برای هر معلم در نظام فراگیر، دوازده دانش آموز (معادل ۲۴ ساعت کاری در هفته) در نظر گرفته می شود که ممکن است هر یک از این دانش آموزان در یک مدرسه باشند و  معلم می بایست به دوازده مدرسه متفاوت برود و احتمالا در بسیاری موارد، این امر ناممکن است و معلمان برای حضور در مدارس، مجبور به برنامه ریزی های دیگری می شوند. مثلا گاهی ممکن است معلم ویژه به جای مراجعه هفتگی به یک دانش آموز هر سه هفته یک بار به مدرسه او مراجعه کند و شش ساعت را برای او در نظر بگیرد که با توجه به لزوم حضور دانش آموز در کلاس های روزانه اش، این هم برنامه مفیدی نیست. اما فارغ از همه این دشواری هایی که در اثر برنامه ریزی ها و تصمیمات غیر کارشناسی آموزش و پرورش استثنایی ایجاد می شود؛ خوب است که معلمان ویژه به مواردی که در ادامه می آید بپردازند.

تعامل و برقراری ارتباط با اولیای مدرسه

متاسفانه با توجه به ساعات محدود حضور معلم ویژه در هر مدرسه، امکان برقراری ارتباط این معلمان با همکاران مدرسه به درستی فراهم نمی شود و این در حالی است که در موارد بسیاری، همکاران مدرسه اطلاعات صحیحی از توانایی ها، محدودیت ها و نیاز های آموزشی کودکان با آسیب بینایی ندارند و این کودکان را صرفا از سر ترحم و دلسوزی ناصحیح می نگرند و امکان حضور و مشارکت این دانش آموزان را در فعالیت های آموزشی فراهم نمی کنند و برای مثال: با این تصور که رفت و آمد این افراد در بین سایر دانش آموزان ممکن است موجب برخورد و آسیب جسمی ایشان شود از راه رفتن و بازی این کودکان ممانعت می کنند و حتی در مواردی مشاهده شده که کودکی پس از چند سال حضور در یک مدرسه، حتی مکان های موجود در مدرسه مانند سرویس بهداشتی یا آب خوری یا زمین بازی را نمی شناسد و بدون کمک دیگران به هیچ جایی نمی رود. این در حالی است که معلم ویژه می تواند دانش صحیحی از ویژگی های فردی و آموزشی کودکان با آسیب بینایی در همکاران مدرسه ایجاد کند.

آموزش مهارت های ارتباطی

خوب است معلمان ویژه، آموزش مهارت های ارتباطی به کودکان با آسیب بینایی را در برنامه های خود بگنجانند. بسیاری از کودکان با توجه به آسیب بینایی، در گوشه ای در کلاس یا مدرسه می نشینند و با کسی دوست نمی شوند. برخی از آن ها اعتماد به نفس پایینی دارند و تصور می کنند آسیب بینایی موجب شده تا از دیگران پایین تر باشند و با همین تصور، حتی به دنبال اشتراکی بین خود و همکلاسی هایشان برای شروع دوستی نیز نمی گردند و روز ها را در تنهایی و در گوشه ای جدا از سایرین می گذرانند. آموزش و رشد مهارت های ارتباطی می تواند برای این دانش آموزان بسیار مفید باشد و مدرسه را برای ایشان بسیار لذت بخش سازد.

آموزش جهت یابی و حرکت

این مهارت از اصولی ترین و مهم ترین مهارت های مورد نیاز افراد با آسیب بینایی است و بر خلاف این تصور که  فقط ویژه افراد نابینا و مختص استفاده از عصای سفید است؛ برای افراد کم بینا نیز بسیار مفید و ضروری است و به ایشان می آموزد که در کنار باقی مانده بینایی از سایر حواس برای دریافت و استفاده اطلاعات محیطی و حرکت ایمن، استفاده کنند. آموزش افراد کم بینا نه تنها در ایران که در کشورهای دیگر نیز معمولا مغفول می ماند اما امیدواریم معلمان عزیز آموزش جهت یابی و حرکت را به صورت انفرادی و با توجه به ویژگی های هر دانش آموز در نظر داشته باشند.

آموزش خط بریل

شاید آموزش خط بریل از بدیهی ترین آیتم های آموزش افراد با آسیب بینایی به نظر برسد اما متاسفانه شاهد موارد بسیاری بوده ایم که دانش آموزی که در نظام یکپارچه درس خوانده است؛ با خط بریل آشنا نشده و تنها به صورت شفاهی آموزش دیده و حفظیات او توسط منشی روی برگه امتحانی نوشته شده است و این اتفاق غم انگیزی است که خوب است معلمان مانع ادامه آن شوند.

آموزش مهارت های روزمره زندگی

می دانیم که با توجه به برنامه ریزی های درسی، امکان آموزش مهارت های روزمره زندگی به دانش آموزان در مدرسه وجود ندارد ولی دست کم می توان والدین کودکان با آسیب بینایی را از توانایی های ایشان و امکان ارائه این آموزش ها آگاه ساخت یا مراکز ارائه دهنده این آموزش های ضروری را معرفی کرد.

آشنایی با فناوری ها

در حال حاضر با رشد فناوری، امکانات سخت افزاری و نرم افزاری بی شماری فراهم است که می تواند مشکلات زیادی را از سر راه افراد با آسیب بینایی بردارد و نیازهای بسیاری را برطرف کند. برای مثال: استفاده از کامپیوتر و ابزار هایی مانند یادداشت بردار بریل می تواند به راحتی بین دانش آموز با آسیب بینایی و آموزگاری که بریل نمی داند ارتباط برقرار کرده و تکالیف دانش آموز را به شکلی خوانا برای معلم او تبدیل کند. با توجه به رشد و رواج روز افزون فناوری ها و کاربردهای بی شمار آن، خوب است دانش آموزان با آن آشنا شوند یا دست کم به مراکز ارائه دهنده این آموزش ها و خدمات ارجاع داده شوند.

با توجه به تمام محدودیت های موجود، تلاش کردیم به مواردی که خوب است در آموزش کودکان با آسیب بینایی در مدارس پذیرا  در نظر گرفته شود؛ به طور مختصر اشاره کنیم. می دانیم با توجه به محدودیت ساعت حضور معلمان رابط در کنار دانش آموز با آسیب بینایی، امکان اجرای تمام این ایده ها و ایده های بیشتری که در ذهن آموزگاران شکل می گیرد وجود ندارد ولی خوب است معلمان با وجود تمام محدودیت ها و اشکالات برنامه ریزی آموزشی، با توجه به ویژگی ها و نیاز ها، اولویت های آموزشی هر دانش آموز را در نظر داشته باشند و تا حد امکان، اجرا کنند.